ضعف اصلی ما در شاخص‌های نهادی نوآوری است

تمام سازمان ها و کنشگران باید بسیج شوند تا نوآوری اتفاق بیفتد. در حال حاضر، مقاومت اقتصاد سنتی در مقابل جریان اقتصادی جدید و نوآوری احساس می‌شود. این مشکل را باید با نگاه سیستمی برطرف کنیم. پارک‌ها نقش جدی در این زمینه دارند و می‌توانند فرهنگ نوآوری را به تک تک سازمان‌ها و بازیگران در استان‌ها تزریق کنند.
پس از جنگ جهانی دوم، این مدل در دنیا حاکم بود که ما می توانیم صرفا با اتکا به "فشار فناوری"، به نوآوری برسیم. یعنی یک ایده توسط مبتکر و مخترع ابداع و تبدیل به نوآوری می شود. به مرور زمان عده ای اظهار داشتند که شما در این مدل عامل جدی یعنی "کشش بازار" را نادیده گرفته اید. به قول شومپیتر، "شما اگر بهترین صابون را تولید کنید اما مردم را تشویق و ترغیب به پاکیزگی نکنید، موفق نخواهید شد". به همین دلیل امروز در کشور ما بسیاری از شرکت‌های دانش بنیان، بازار پایدار و مانا و تضیمن شده ای ندارند.
در گذر زمان عده ای اظهار داشتند فشار فناوری و کشش بازار هر دو در کنار هم داستان نوآوری را به جلو می‌برند. در ادامه مدل دیگری نیز مطرح و عنوان شد که در یک سازمان نوآوری صرفا خروجی واحد تحقیق و توسعه نیست و سایر واحدهای سازمانی در امر نوآوری سهیم هستند. بعدها نگاه‌ها فراتر از سازمان و بنگاه رفت و بعضی‌ها اظهار داشتند شما چطور می توانید نقش تامین کننده ها، مشتری‌ها و کاربران را در نوآوری نادیده بگیرید. به عبارتی، درک درست از نوآوری مستلزم توجه به نوآوری در کل زنجیره ارزش صنعت است.
بعدها در مدل سیستمی نوآوری عنوان شد که ما نمی‌توانیم تنها محدود به زنجیره ارزش صنعت باشیم. ما چطور می توانیم نقش نهادهای تامین مالی، نهادهای استانداردگذار و قانونگذار را در نظام نوآوری نادیده بگیریم. امروز عمده مسائل شرکت‌ها، واحدهای فناور و نوآور ما اصلا مربوط به حوزه فنی و فناورانه نیست. عمده مسائل ما مربوط به "پیچیدگی‌های اجتماعی" است.اتفاقا ما نشان داده ایم از پس پیچیدگی‌های فنی به خوبی بر می‌آییم  ولی ما نمی‌توانیم خیلی از سازمان‌های کشور را متقاعد کنیم که نگاه نوآورانه و دانش‌بنیان داشته باشند و مسیر را برای نوآوری هموار کنند.
در نگاه سیستمی، مجموعه ای از نقش آفرینان بنگاهی و غیر بنگاهی، بخش دولتی و غیر‌دولتی، تحت نهادهای رسمی و غیر‌رسمی فعالیت می‌کنند. به عنوان مثال قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و قانون جهش تولید دانش‌بنیان نهادهای رسمی هستند که اکنون از شرکت‌ها و فعالان نظام نوآوری حمایت می کنند. در کنار این نهادها، نهادهای غیررسمی هستند که با ریل‌گذاری موانع را برطرف کرده و فرهنگ نوآوری را ترویج می‌دهند که مثال بارز آن فرمان سال می باشد. در نظام نوآوری، نگاهی ساختاری شامل تحلیل بازیگران و روابط فی مابین داریم. یعنی من باید بتوانم تمام بازیگران نظام نوآوری را در ماتریس و در سطر و ستون قرار دهم و بگویم آیا بازیگران آن با یکدیگر تعامل دارند یا خیر. آیا تعامل درستی بین آنها حاکم است یا خیر.
در نظام نوآوری مجموعه ای از کارکردها را نیز داریم. در این نظام بازیگران نقش های مختلفی را بازی می کنند. برخی از بازیگران در زنجیره ارزش صنعت فعال هستند، اما نباید نقش سایر بازیگران این نظام را نیز نادیده بگیریم. یک سری بازیگران این مجموعه کارشان سیاستگذاری و هماهنگی، نظارت و ارزیابی است. سری دیگر کارشان تحقیق و توسعه است. برای مثال، ما نمی توانیم در مورد نوآوری در کشور صحبت کنیم در حالی که تحقیق و توسعه بنیادی را تعطیل کرده باشیم. هر کشور پیشتاز در حوزه نوآوری مانند کره جنوبی در حوزه تحقیقات بنیادین موفق عمل کرده است. به عنوان مثال، بودجه بنیاد ملی پژوهش کره جنوبی 9 هزار برابر بودجه صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور ماست. پس نباید بگوییم چرا کشور کره نوآور است، زیرا به تمام کارکردهای این نظام فکر می کند و نهاد متولی آن را نیز دارد.
نظام نوآوری یک سری ورودی و خروجی دارد. خروجی‌ها باید به تناسب ورودی‌ها باشد، یعنی تعداد پژوهشگران و زیرساخت ها مانند پارک های علم و فناوری، مرکز رشد، دانشگاه، آزمایشگاه و سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه و حتی سهم آن از GDP (تولید ناخالص داخلی) مهم است.
در نقشه جامع علمی کشور سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی در سال 1404 باید 4 درصد باشد، اما اکنون به سختی توانسته‌ایم نیم درصد آن را محقق کنیم، در حالی که کشوری مانند کره جنوبی از مرز 4 درصد هم گذشته است. اکنون رتبه ایران در توسعه علم پانزدهم دنیاست. در توسعه فناوری و ثبت پتنت نیز رشد داشته‌ایم، اما در خلق ثروت از دانش و فناوری وضعیت خوبی نداریم. ما باید کل این زنجیره را در نظر بگیریم.
در شاخص نوآوری جهان ما توانسته‌ایم از رتبه 120 (در سال 2014) به 60 (در سال 2021) برسیم. ضعف اصلی ما در شاخص های نهادی (مانند قوانین، مقررات و کیفیت فضای کسب و کار و...) است که رتبه 124 را داریم. در خروجی‌های دانشی و فناورانه و خلاقانه نیز اکنون رتبه 46 جهانی (بهتر از میانگین دنیا) را داریم، اما مشکل ما در حوزه فناوری و نوآوری خارج از حوزه فناوری و نوآوری است آنجایی که تمام سازمان ها و کنشگران باید بسیج شوند که نوآوری اتفاق بیفتد. در حال حاضر، مقاومت اقتصاد سنتی در مقابل جریان اقتصادی جدید و نوآوری احساس می‌شود. این مشکل را باید با نگاه سیستمی برطرف کنیم. پارک ها نقش جدی در این زمینه دارند و می توانند فرهنگ نوآوری را به تک تک سازمان ها و بازیگران در استان‌ها تزریق کنند.
منبع- دفتر مطالعات فرهنگی جهاددانشگاهی/ دیدراه شماره 5

اداره‌کل روابط عمومی وزارت عتف، قالب: نشست (17/6/1401)