قیام حسینی در پی مقابله با سنت‌ جاهلی و اشرافی‌گری

یکی از موضوعات بسیار مهمی که در رابطه با قیام امام حسین(ع) و حادثه عاشورا مطرح می‌شود این است که در گستره تحولات اجتماعی چه زمینه‌هایی باعث شد که فقط پنجاه سال پس از ارتحال پیامبر(ص)، حادثه‌ای با این ابعاد به وقوع بپیوندد؟
همچنین، چه عواملی باعث شد که جامعه آن روز در مقابل این حادثه بزرگ واکنشی سرد، بی‌روح و کم‌اثری را از خود بروز دهد؟ واقعه‌ای که شاید بتوان ادعا کرد نظیری در تاریخ بشریت ندارد و حادثه‌ای است که وجدان هر انسانی را متأثر می‌کند. از این رو باید این حادثه‌ بااهمیت از ابعاد مختلف بررسی شود و یکی از آنها بررسی تحولات ساختاری جامعه پس از بعثت پیامبر اکرم(ص) است.
برای بررسی ریشه‌ای قیام امام حسین(ع) از لحاظ اجتماعی باید جامعه عصر جاهلی و سپس تحولاتی را که در دوره اسلامی یعنی در زمان پیامبر(ص) و همچنین، تا سال ۶۰ هجری رخ داد را تحلیل کنیم وگرنه نمی‌توانیم به نتیجه روشنی دست پیدا کنیم. البته ریشه‌های بسیاری از وقایع پس از اسلام مرتبط با عصر جاهلیت است و نباید انتظار داشت که جامعه عصر جاهلی، که پس از قرن‌ها شاهد تحولات فکری عظیمی بود، به صورت ریشه‌ای و عمیق دگرگون شود و ارزش‌ها و سنت‌های آن در مدت کوتاه ۲۰ تا ۲۵ ساله در زمان پیامبر(ص) از بین برود و محو شود یا انسان‌های آن عصر به تغییر فکری، فرهنگی و اجتماعی دست یابند.
اگرچه پیامبر(ص) تلاش می‌کنند تا با این سنت‌ها مبارزه کنند و بتوانند اصلاحات ریشه‌ای انجام دهند، اما تمام این اصلاحات قائم به یک فرد یعنی شخص پیامبر(ص) بود. بنابراین، با از دنیا رفتن پیامبر(ص) چنانچه تداوم حاکمیت در خط انبیای الهی و نبی مکرم اسلام(ص) نباشد و حاکمیت از راه و سنت پیامبر(ص) فاصله بگیرد، ممکن است ارزش‌های جاهلی دوباره در جامعه احیا شود. یکی از مهمترین آنها، سنت قبیله‌ای بود، زیرا جامعه عصر جاهلی مبتنی بر ارزش‌های قبیله‌ای شکل گرفته بود و اولویت‌های قبیله‌ای بر اولویت‌های دینی ترجیح داشت. پیامبر(ص) تلاش کرد که نظام شیخوخیت و قبیله‌ای را از بین ببرد و یک نظام مبتنی بر دین را که قائم به محور شخص رسول اسلام(ص) است، ایجاد کند، اما این مسئله فقط در دوران کوتاه حیات و رسالت ایشان محقق شد و پس از آن جامعه اسلامی بنا به پیش‌بینی پیامبر(ص)، دچار انحراف و نیز سنت‌های عصر جاهلی احیا شد.
با رحلت پیامبر(ص)جریان سقیفه شکل گرفت و سپس حاکمیت خاندان اهل بیت(ع) ادامه نیافت. نظام قبیله‌ای در سقیفه بنی‌ساعده سکان‌دار جامعه اسلامی شد. در دوران خلفای اول و دوم فاصله چندان زیادی با ارزش‌های زمان پیامبر(ص) ایجاد نشد، اما تبلور و رشد ارزش‌های نظام قبیله‌ای به ویژه در دوره خلافت عثمان یعنی خلیفه سوم جامعه اسلامی کاملا متحول شد و به سمت ارزش‌های جاهلی بازگشت. در دوره عثمان تمامی ولایات در دست حکام اموی قرار گرفت و نظام شایسته‌سالاری به نظام قوم‌سالارانه تبدیل ‌شد. همچنین، فتوحات مسلمین باعث شد تا جامعه دچار تحولات اقتصادی شود و به سمت رفاه‌گرایی و آسایش و ثروت حرکت کند و غنایم فراوانی که در فتوحات به دست مسلمانان ‌افتاد سبب شد تا جامعه به سرعت به سمت طبقاتی شدن حرکت کند. در نتیجه، بسیاری از ثروتمندان از ارزش‌های اسلامی دور شدند و روحیه تجمل‌گرایی و تصرف در بیت‌المال در میان حکام و والیان خلفا به ویژه خلیفه سوم ایجاد شود.
تمامی این مسائل سبب ایجاد شکاف طبقاتی شد و کار به جایی رسید که طبقه محروم جامعه برای اجرای عدالت دست به قیام زد و عاقبت خلیفه سوم را از میان برداشت. این طبقه تبلور عدالت اجتماعی را در امام علی(ع) مشاهده کردند و با آغاز خلافت امام علی(ع) طبقه اشراف اجازه ندادند که امام(ع) به منظور اصلاحات اقتصادی در جامعه اقدام کند و هر روز بحران‌های مختلفی را برای حکومت امام علی(ع)  ایجاد می‌کردند که منجر به شهادت امام(ع) شد. اشراف اجازه ندادند که حکومتی براساس عدالت اقتصادی شکل گیرد. حاکمیت امویان از زمان خلیفه اول اندک اندک در منطقه شام ایجاد شد و در زمان خلیفه دوم، معاویه زمینه‌هایی را برای دور کردن جامعه از ارزش‌های عصر پیامبر(ص) و ایجاد بدعت در جامعه فراهم کرد. یکی از تلاش‌های او دور کردن مردم از اهل بیت(ع) بود.معاویه موفق شد تا به خلافت و حاکمیت مسلمین در دوره امام حسن(ع) برسد. در دوره معاویه احکام و مسائل اسلامی در جامعه رعایت و اجرا شد، اما در باطن، فاصله با ارزش‌های نبوی افزایش پیدا کرد.
عدم همراهی مردم با امام حسین(ع) نیز همان آلودگی‌هایی بود که جامعه مسلمین را طی ۵۰ سال پس از رحلت پیامبر(ص) از لحاظ اخلاقی، اقتصادی، اجتماعی و اعتقادی دچار رکود کرده بود. بنابراین، مردمی که آلوده این انحرافات شده بودند‌، به هیچ وجه حاضر به فداکاری در راه دیگر و نیز از دست دادن منافع خود نبودند. به همین دلیل تا سال ۶۳ یعنی سه سال پس از شهادت امام حسین(ع) هیچ حرکتی از سوی مردم برای خون‌خواهی امام حسین(ع) و قیام برای مبارزه با دشمنان ایشان صورت نگرفت. اولین کنش این جامعه با عنوان قیام توابین در سال ۶۳ روی داد که شکست خورد. پس از آن، جامعه اسلامی شاهد قیام‌هایی متأثر از نهضت حسینی شد و قیام مختار، قیام زید بن علی(ع) و... پس از توابین رخ داد و برخاسته از الهاماتی از قیام امام حسین(ع) بود.
منبع- دفتر مطالعات فرهنگی جهاد دانشگاهی / دیدراه 4

خبرگزاری ایکنا