تحصیل کودکان مهاجر در ایران؛ چالش ها و راهکارهای مواجهه

تعداد دانش آموزان غیرایرانی ثبت نام شده در مدارس کشور ایران از سال ۱۳۸۵، با شیبی ثابت رو به افزایش بوده است. در سال تحصیلی ۱۳۹9ـ ۱۳۹8 بیش از ۵۰۳ هزار دانش آموز اتباع غیرایرانی در بیش از ۲۸ هزار مدرسه ایرانی سراسر کشور ثبت نام شده بودند. این در حالی است که همواره سیاست های متفاوتی در طول 40 سال اخیر درخصوص نحوه مواجهه با دانش آموزان اتباع، اعم از پذیرش یا عدم پذیرش آنها، رایگان بودن تحصیل آنها، شرایط تحصیل کودکان اتباع در نسبت با مسائل اقامتی ایشان و مانند آن، اتخاذ شده است.
سیاست ها پیرامون مسئله تحصیل اتباع، همواره متأثر از سیاست های کلی دولت درخصوص اتباع افغانستانی (به دلیل غلبه تعداد اتباع این کشور نسبت به سایر کشورها در ایران) بوده است. از یک سو، در ایران خدمات آموزشی به اتباع قانونی به شکلی سخاوتمندانه ارائه می شود و از سوی دیگر، به دلیل حضور حدود دو میلیون نفر مهاجر غیرقانونی، موانع متعددی پیش روی این کودکان قرار دارد. بر این اساس، می توان گفت همواره دو قطب مخالف در مسئله مهاجران افغانستانی به ایران در سطح سیاستگذاری وجود داشته است:
ـ نگاه تهدیدمحور با محوریت سیاست های بازگشت مهاجران و بار مالی آموزش اتباع افغانستانی برای دولت ایران
ـ نگاه فرصت محور جهت اشاعه فرهنگ ایرانی ـ اسلامی در منطقه و به ویژه درخصوص مهاجران قانونی
پیش از انتشار فرمان مقام معظم رهبری مبنی بر حق تحصیل همه کودکان مهاجر حاضر در ایران در سال ۱۳۹۴، تنها دانش آموزان دارای مدرک اقامت قانونی با پرداخت هزینه، حق تحصیل در مدارس را داشتند. این فرمان نقطه عطفی در تاریخ تحصیل کودکان مهاجر در ایران بود که سه تغییر زیر را موجب شد:
1.     رایگان شدن حضور دانش آموزان مهاجر در مدارس دولتی ایران
2.     فراهم شدن امکان تحصیل کودکان مهاجر غیرقانونی و بدون مدرک، تعیین تکلیف مدارس خودگردان
اما تحصیل کودکان مهاجر در مدارس ایران با چالش های مختلفی روبه رو است که برخی از این چالش ها عبارتند از:
الف) چالش های قانونی و اجرایی
ـ نبود روال مشخص و پایدار در آیین نامه های داخلی پیرامون ثبت نام کودکان بدون مدرک و عدم ثبت نام آنان در برخی موارد
ـ اجرای سلیقه ای قوانین و آیین نامه ها در مدارس و عدم نظارت کافی
ـ تبدیل شدن نقصان قانونی به ناکارآمدی اجرایی در زمینه ورود و اقامت مهاجران و تبدیل حق تحصیل کودکان به دستاویز و مدرکی جهت اقامت خانواده
 ب) چالش های فرهنگی
ـ مطالبه جداسازی کلاس های درس در سطوح بالای تصمیم گیری کشور
ـ نبود محتوای آموزشی متناسب با همزیستی کودکان ایرانی و مهاجر
ـ عدم بازآموزی کادر آموزشی و اجرایی مدارس
ـ عدم اهتمام به تحصیل دختران مهاجر در برخی مناطق
ج) چالش های اقتصادی
ـ ضعف جدی وضعیت معیشتی خانواده های مهاجر و ضرورت اشتغال به کار کودکان مهاجر
ـ تنگنای اقتصادی خانواده برای ثبت نام چند فرزند در مدرسه و ایجاد هزینه های ناپیدای زندگی
 د) چالش های اجتماعی
ـ حاشیه نشینی جمعیت مهاجران در کشور
ـ ناپایداری حضور مهاجران در ایران و حضور بدون چشم انداز آنان ،
ـ فقدان همبستگی بین نهاد آموزش و سایر نهادهای خدمت رسان به مهاجران
ـ ذهنیت و مواجهه مهاجران و جامعه ایرانی به صورت متقابل و همچنین وجود ابهامات فراوان
ـ ذهنیت منفی مهاجران از موطن شان
 هـ) چالش های امنیتی
ـ جمعیت مهاجران بازمانده از تحصیل در نسل دوم و سوم مستعد بزهکاری به واسطه محرومیت اجتماعی
ـ بازنمایی منفی از مهاجران طرد شده از مدارس در رسانه های بیگانه؛ اهم پیشنهادات در این گزارش:
• تدوین قانون ادغام اجتماعی اتباع و تأکید بر یک سرفصل ذیل آن درخصوص تحصیل کودکان
• پیگیری نظارتی از دولت در مورد کیفیت و کمیت تحصیل کودکان بر اساس توصیه رهبری
• پیگیری نظارتی از دولت برای در اولویت قرار دادن برگزاری سریع و گسترده دوره های آموزشی برای اصحاب مدارس پذیرنده مهاجران
• تدارک تشکیل کمیته یا کارگروه ویژه در ادارات کل آموزش وپرورش استان ها
• فعال سازی ظرفیت فعالان افغانستانی برای تأسیس مدارس خودگردان با نظارت لازم
• عدم جداسازی اجباری دانش آموزان ایرانی و افغانستانی و توجه به تحصیل توامان
• توسعه آموزش مجازی برای کودکان اتباع بازمانده از تحصیل
• لزوم تولید محتوای آموزشی در کتاب های درسی درخصوص معرفی و شناخت حوزه تمدنی ایران و همچنین تاریخ اسلامی
• توجه به آموزش های مهارتی، فنی و هنرستانی در مدارس دارای سرانه بالای مهاجران
• سرمایه گذاری در حوزه بازنمایی رسانه ای حضور دانش آموزان مهاجر در ایران و روایت داستان های واقعی تحصیل آنان در مدارس ایران در سطح بین المللی
منبع- دیدراه شماره 3- دفتر مطالعات فرهنگی جهاد دانشگاهی

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی