اُلفت اجتماعی؛ پیش‌شرط تحقق تمدن نوین اسلامی

تمدن نوین اسلامی مبحثی است که طی چند سال اخیر از سوی مقام معظم رهبری مطرح شده است. ایشان در بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی که به عنوان چشم‌انداز نظام جمهوری اسلامی است، تشکیل تمدن نوین اسلامی را به عنوان آرمان انقلاب اسلامی ایران مطرح فرموده‌اند. از نظر ایشان این آرمان‌ها هستند که می‌توانند به تلاش‌ها و فعالیت‌های جوامع و انسان‌ها جهت بدهند، بدون آرمان‌ها نه می‌شود درست زندگی کرد و نه کوشش‌ها سامان و انضباطی دارد. آرمان؛ خط روشن و افق واضحی در مقابل جوامع و انسان‌ها است که جهت حرکت و نقشه راه را مشخص می‌سازد.
منطقاً تحقق امور و پدیده‌ها منوط به مقدمات و پیش‌شرط‌هایی است، حال سوال این است که مقدمه، پیش‌نیاز و پیش‌شرط تشکیل تمدن نوین اسلامی چیست؟ از سیاق قرآنی چنین به نظر می‌رسد که پیش‌شرط اصلی تشکیل تمدن نوین اسلامی، «الفت اجتماعی» است. در سوره مبارکه قریش بنا به تفاسیر چنین آمده است که خداوند متعال الفت را بین قریش برقرار کرد؛ چرا که بنا بود ظهور پیامبر خاتم (ص) در مکه که محل زندگی قبیله قریش بود اتفاق افتاده و نطفه تشکیل تمدن اسلامی در آنجا بسته شود. به همین علت خداوند متعال الفت را در میان قریش و مکه برقرار کرد و لذا اگر الفت اجتماعی لازمه و پیش‌شرط تشکیل تمدن اسلامی است پس قاعدتاً پیش نیاز و مقدمه تشکیل تمدن نوین اسلامی نیز خواهد بود.
اما الفت اجتماعی چیست؟ چرا ضرورت دارد؟ و چگونه تحقق می یابد؟
از تفاسیر چنین برمی‌آید که الفت به معنی اجتماع توأم با انسجام و انس و التیام است. از میان اندیشمندان و علمای گذشته اسلامی، مرحوم ملا محسن فیض کاشانی در آثار خویش به مبحث الفت اجتماعی توجه داشته‌ و اهتمام به وحدت و الفت در میان مومنان و احتراز از اختلاف و تفرّق را در آثار سیاسی و اخلاقی خویش مورد تاکید قرار داده‌اند. وی در رساله «آیینه شاهی» که خطاب به شاه عباس دوم نگاشته است؛ هدف اساسی سیاست و حکومت را انتظام و الفت دانسته و معتقد است ضرورت حکومت در زندگی اجتماعی انسان‌ها برای آن است تا جمعیت ایشان نظام گیرد و اسباب تعیش ایشان انتظام یابد.
مرحوم فیض در رساله «الاعتذار» ضرورت حفظ انتظام و الفت اجتماعی مومنان را به سیره امام علی علیه السلام در واگذاری امر حکومت به خلیفه اول مستند کرده بر این باور است که امام این امر را به آنها واگذار کرد تا وحدت کلمه مسلمانان فرو نپاشد و اختلاف در میان آنان پدید نیاید و اجتماع آنها فراهم گردد و احکام در میان آنها جاری و پیاده شود. بنابراین اگرچه تسلیم‌شدن امام به این امر خالی از مفسده نبود، اما در برابر فساد اعظم، یعنی فروپاشی وحدت و الفت اجتماعی مسلمانان و بروز پراکندگی در میان آنها بسیار خرد می‌نمود، از این رو امام به آن مبادرت کرد. پس ما باید به طریق اولا در امور جزئی‌تر خود حفظ وحدت و الفت اجتماعی مسلمانان را بر هر چیز دیگر ترجیح بدهیم.
 ایشان در رساله «الفت نامه» به اهتمام شارع مقدس به جمعیت و حصول الفت و یگانگی در میان مسلمانان و احتراز از اختلاف و انشقاق تاکید کرده و غرض شارع را در اکثر تکالیف شرعی تحصیل الفت و یگانگی و حفظ نظام اجتماعی در میان انسان‌ها دانسته است.
اما تحقق الفت اجتماعی خود نیازمند لوازمات و مقدماتی است که در صورت تحقق آنها، الفت اجتماعی به وجود خواهد آمد. از سیاق سوره مبارکه قریش می‌توان دریافت که تحقق پنج مولفه ذیل، لازمه تحقق الفت اجتماعی است:
از میان رفتن تهدید دشمن خارجی: دشمن خارجی تهدیدی بزرگ برای ثبات و امنیت یک ملت و یک کشور محسوب می‌شود. بی‌ثباتی و عدم‎امنیت و... خود تهدیدی برای از بین رفتن الفت اجتماعی در جامعه است و لذا لازم است برای تحقق الفت اجتماعی، تهدید دشمن خارجی از میان برداشته شود.
تعلق سرزمینی: برای اینکه بتوانیم در جامعه الفت اجتماعی ایجاد کنیم، نیاز داریم که سرزمینی را محل و مأوای این تجمع و گردهمایی قرار دهیم و لذا لازم است که افراد جامعه نسبت به آن محل و سرزمین تعلق خاطر داشته باشند. بنابراین تعلق سرزمینی موجب ایجاد الفت اجتماعی در جوامع می‌شود.
تعلق دینی: دین و مناسک دینی موجب نزدیکی فکری و روانی افراد جامعه به یکدیگر می‌شود و این نزدیکی فکری و روانی خود موجب ایجاد الفت اجتماعی می‌گردد.
اقتصاد قوی: رنج در فراهم آوردن معیشت و مهیا نبودن امکانات و مقدمات آن موجب می‌شود که الفت اجتماعی در جامعه شکل نگیرد. لازمه اینکه مردم تعلق سرزمینی خود را نسبت به یک مکان حفظ کنند وجود اقتصاد قوی و امنیت است. منظور از اقتصاد قوی یعنی حداقل اینکه مردم در آن سرزمین دغدغه و نگرانی معیشت نداشته باشند.
امنیت: وجود امنیت در یک مکان و سرزمین به مانند اقتصاد، یک پایه اساسی و اصلی زیست مردم در آن سرزمین است و لذا برقراری امنیت موجب شکل‌گیری الفت اجتماعی در آن سرزمین می‌شود.

اما بایستی توجه داشت که این پنج مولفه یعنی؛ از میان رفتن تهدید دشمن خارجی، تعلق سرزمینی، تعلق دینی،  اقتصاد قوی و امنیت، در اصل سنگ بنای اولیه ایجاد الفت اجتماعی در جامعه هستند ولیکن آنچه که باعث استحکام و تداوم الفت اجتماعی در جامعه می‌شود، چگونگی رابطه بین «شهروندان و حکمرانان» جامعه است. یعنی زمانی الفت اجتماعی در جامعه استحکام و تداوم می‌یابد که مراودات درست بین شهروندان و حکمرانان ایجاد شود، ولی اگر هر کدام از آنها به دنبال منافع خود باشند قطعاً نتیجه عکس حاصل خواهد شد و الفت اجتماعی اولیه نیز از بین خواهد رفت و لذا لازم است که شهروندان و حکمرانان نسبت به حقوق و تکالیف یکدیگر واقف باشند.

یادداشت- منبع: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، (18/2/1401 )

منبع: دیدراه شماره 1 - دفتر مطالعات معاونت فرهنگی جهاد دانشگاهی