درآمدی بر چیستی و چگونگی دانش بنیان‌ها

آئین‌نامه اجرایی قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات در سال 13۹۲ به تصویب هیئت وزیران و آیین نامه آن به تصویب «کارگروه ارزیابی و تشخیص صلاحیت شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و نظارت بر اجرا» رسید.

بر اساس این آئین نامه شرکت دانش بنیان عبارت است از: «شرکت یا مؤسسه خصوصی یا تعاونی که به منظور هم‌افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی (شامل گسترش و کاربرد اختراع و نوآوری) و تجاری‌سازی نتایج تحقیق و توسعه (شامل طراحی و تولید کالاها و خدمات) در حوزه فناوری‌های برتر و با ارزش افزوده فراوان و بر اساس معیارهای مورد نظر این آئین‌نامه، به تأیید کارگروه برسد.»
معیارهای فعلی ارزیابی «شرکت‌ها» و «کالاها و خدمات» دانش‌بنیان عبارت است از:
سطح فناوری: کالاها و خدمات باید در حوزه فناوری‌های بالا یا متوسط به بالا باشند.
مرحله تولید: کالاهای ارائه شده باید در حال تولید بوده یا حداقل در حد نمونه آزمایشگاهی (با قابلیت بررسی فنی) ساخته شده باشند، همچنین خدمات، باید دارای اسناد فروش باشند.
طراحی مبتنی بر تحقیق و توسعه: شرکت باید طراحی اساسی و قابل توجهی مبتنی بر فعالیت‌های تحقیق و توسعه انجام داده باشد.
شرکت‌های دانش‌بنیان موضوع این آئین‌نامه شامل دسته‌های الف- نوپا نوع اول ، ب- نوپا نوع دوم ، ج- تولیدی نوع اول و تولیدی نوع دوم می‌شوند.
شرکتهای نوپا نوع اول: این شرکت ها دارای اظهارنامه مالیاتی سال مالی گذشته یا دارای درآمد عملیاتی در اظهارنامه مالیاتی سال مالی گذشته خود نیستند، در صورتی که حداقل یک «کالا یا خدمت یا فرآیند تولید یا تجهیز تولید» با فناوری در سطح ۱ را حداقل در حد نمونه آزمایشگاهی و مشروط به دارا بودن همه معیارهای ماده (۱) آیین نامه، ساخته و ارائه نمایند، بصورت شرکت «نوپا نوع اول» تأیید می‌شوند.
شرکت‌های نوپا نوع دوم: این شرکت ها که دارای اظهارنامه مالیاتی سال مالی گذشته خود یا دارای درآمد عملیاتی در اظهارنامه مالیاتی سال مالی گذشته خود نیستند، در صورتی که حداقل یک «کالا یا خدمت یا فرآیند تولید یا تجهیز تولید» با فناوری در سطح ۲ را حداقل در حد نمونه آزمایشگاهی و مشروط به دارا بودن همه معیارهای ماده (۱) ایین نامه، ساخته و ارائه نمایند بصورت شرکت «نوپا نوع ۲» تأیید می‌شوند.
شرکت‌های تولیدی نوع  اول: این شرکت ها که در اظهارنامه سال مالی گذشته خود دارای درآمد عملیاتی هستند، در صورتی که حداقل (۲۵) درصد از این درآمد، ناشی از فروش کالاها یا خدمات با فناوری در سطح ۱ و حائز همه معیارهای ماده (۱) آیین نامه باشد، بصورت شرکت «تولیدی نوع ۱» تأیید می‌شوند.
شرکت‌های تولیدی نوع دوم: این شرکت‌ها که در اظهارنامه سال مالی گذشته خود دارای درآمد عملیاتی هستند، با دارا بودن یکی از شرایط بندهای زیر تأیید می‌شوند:
-حداقل یک «کالا یا خدمت یا فرآیند تولید یا تجهیز تولید» با فناوری در سطح ۱ یا سطح ۲ را حداقل در حد نمونه آزمایشگاهی و مشروط به دارا بودن همه معیارهای ماده (۱)  آیین نامه ساخته و ارائه کنند.
-شرکت حداقل یک پروژه «مهندسی، پیمانکاری و ساخت» (EPC) باشد، مشروط به اینکه حداقل (۱۰) درصد از قیمت قراردادهای پروژه ناشی از بخش‌های حائز همه معیارهای ماده (۱) ایین نامه باشد.
شرکت‌های مستعد دانش‌بنیان نوع سوم: شرکت های مستعدی که حائز معیارهای این آئین‌نامه نباشند ولی در صورت ارائه فرصت و حمایت امکان کسب آنها را داشته باشند، در صورت احراز معیارهای ارزیابی آمده در پیوست (۲) آئین‌نامه، بصورت شرکت «مستعد دانش‌بنیان نوع ۳» تأیید می‌شوند.
 لرازم به ذ اشاره است که براساس این آئین نامه و معیارهای فوق تا کنون بیش از ۶ هزار و ۷۰۰ شرکت ارزیابی شده و تأییدیه دانش بنیانی دریافت کرده‌اند.
                                                 *********************
مقام معظم رهبری ۷ ملاک «نوآوری»، «اشتغال آفرینی»، «حل مسئله»، «داشتن نیروهای متخصص»، «کاهش ارزبری»، «ارزش افزوده آفرینی» و «قابلیت صادارت» را به عنوان شرط دانش بنیانی شرکت‌ها مطرح کردند.
نوآوری و کاهش ارزبری: در اشاره به ویژگی «نوآوری» می فرمایند: «برای شرکتهای دانش‌بنیان باید ضوابط کیفی تعیین بشود؛ این جور نباشد که فلان شرکتی که با فنّاوری چهل سال پیش دارد کار می‌کند، بیاید به عنوان شرکت دانش‌بنیان ثبت نام کند، مثلاً از بهره‌مندی‌ها و امکانات و تسهیلاتی که هست استفاده کند؛ این درست نیست به معنای واقعی کلمه در [یک شرکت] دانش‌بنیان یک نوآوری‌ای باید وجود داشته باشد ...یکی اینکه کاهش ارزبری وجود داشته باشد. ما الان در یک مواردی برای واردات یک محصول ارز زیادی مصرف می‌کنیم؛ اگر این شرکت دانش‌بنیان این را تولید کند یا به تولید نزدیک بکند، این یا کاهش ارزبری دارد یا بکلّی ارزبری را از بین می‌برد؛ این یکی از معیارها است».
اشتغال آفرینی: در اشاره به ویژگی«اشتغال آفرینی» می فرمایند: «اشتغال‌آفرینی؛ یکی از شاخص‌ها است که شرکتها به معنای واقعی کلمه اشتغال‌آفرین باشند.»
حل مسئله: در اشاره به ویژگی«حل مساله» می فرمایند: «یک نکته مهمّ دیگر این است که در توسعه‌ی شرکت های دانش‌بنیان، اولویّت هایی در نظر گرفته بشود یکی از اولویّت ها که خیلی مهم است، این است که این شرکت ها در جهت حلّ مسئله باشند؛ ما مسائل اقتصادی مشخّصی در کشور داریم؛ این شرکتها متوجّه به حل مسئله باشند، گره‌گشایی داشته باشند، بر طبق نیاز به وجود بیایند یعنی نیازسنجی بشود در مورد این شرکتها. یک بخش هایی هست که امنیّت اقتصادی متوقّف بر آنها است؛ مثلاً فرض کنید بخش کشاورزی که اتفاقاً بنده آن روز - صحبت اوّل سال- گفتم که یکی از وابسته‌ترین بخش های ما به واردات و به خارج، بخش کشاورزی ما است در حالی که بخش کشاورزی به امنیّت غذایی ما ارتباط پیدا می‌کند؛ [این] مسئله‌ی مهمّی است».
قابلیت صادرات:در اشاره به ویژگی«قابلیت صادرات» می فرمایند: «یک مسئله‌ی مهمّ اقتصادی هم همین بحث خام‌فروشی است که عرض کردیم به‌اصطلاح موادّ خام را صادر می‌کنیم با قیمت ارزان، و تولیدات محصولات نهایی را از بیرون وارد می‌کنیم با قیمت گران؛ نسبت این دو قیمت را هم برای من نوشته‌اند و دوستان اهل تخصّص این کارها [هم] ذکر کرده‌اند؛ نسبت خیلی فاحشی است ما موادّ خام را با قیمت ارزان صادر می‌کنیم، محصول نهایی را با قیمت گران وارد می‌کنیم، در حالی که باید محصول نهایی را [صادر کنیم.] صادرات کشور [بایستی] برود به این سمت، تولیدات برود به این سمت، تولید دانش‌بنیان برود به این سمت که ما بتوانیم محصول نهایی را در همه‌ی موادّ گوناگون صادر کنیم.»
برخورداری از نیروی متخصص و ارزش افزوده آفرینی:در اشاره به ویژگی« نیروی متخصص و ارزش افزوده آفرینی» می فرمایند: «در شرکت های دانش‌بنیان این جهت رعایت بشود که یا امنیّت اقتصادی کشور در گرو آنها است، یا ظرفیّت بالایی از نیروهای متخصّص و غیر شاغل را دارند که نیروهای متخصّص را جذب کنند، یا در بخش هایی که شرکت ها موادّ خام صادر می‌کنند مثل بخش معدن؛ متأسّفانه در کشور ما در بخش معادن، ما مشکلات زیادی داریم؛ یکی از مشکلات همین خام‌فروشی است. حالا نفت که به جای خود؛ در مورد نفت که ما واقعاً هیچ ارزش افزوده‌ای نداریم، در مورد گاز تا حدودی [وجود دارد]؛ در حالی که آن طوری که متخصّصین می گویند در بخش نفت می‌شود ارزش افزوده زیادی تولید کرد و به وجود آورد، اگر چنانچه به بخش های پایین‌دستی نفت توجّه بشود. گاز هم همین جور، در بخش معادن دیگر هم همین جور است؛ فلزات ما، سنگ، سنگ‌های ارزشمند در کشور، چقدر معدن گران‌قیمت سنگ وجود دارد در کشور؛ اینها بدون اینکه یک ارزش افزوده‌ای داشته باشد، بدون کار کردن روی آنها، اینها صادر می‌شود. این بخشها مهم است که ما شرکتهای دانش‌بنیان را به این بخشها متوجّه کنیم».                                            
تأکید مقام معظم رهبری بر نحوه ارزیابی متقاضیان دانش بنیان نشان از اهمیت بعد کیفیت محصولات تولیدی از منظر ایشان دارد. همچنین شرایط و شاخص‌های مطرح شده توسط ایشان مانند صادرات، کاهش ارزبری، ارزش افزوده آفرینی و اشتغال آفرینی نشان دهنده عمق توجه و تأکید ایشان بر افزایش نفوذ فناوری در اقتصاد است که عبور شرکت ها از کمیت و تعداد و تولید و خدمت صرف به تولید با کیفیت همراه با نوآوری را بیشتر می‌کند و وظایف نظارتی بیشتری را به نهادها و مسئولان اجرایی محول می‌کند.
منبع:دیدراه شماره 1 -  دفتر مطالعات معاونت فرهنگی جهاد دانشگاهی